::::::::::::::::::::::::::::: LISTEN RADIO RIJAN ONLINE HERE :::::::::::::::::::::::::::::

This is default featured slide 1 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

This is default featured slide 2 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

This is default featured slide 3 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

This is default featured slide 4 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

This is default featured slide 5 title

Go to Blogger edit html and find these sentences.Now replace these sentences with your own descriptions.

समाजसेवाले जेल पुर्यायो


कुसुम तिवारी

समाजसेवामा सक्रिय रहे वापत यस बर्षको सिएनएन हिरो पुष्पा बस्नेतले हात पारिन् । उनको समाजसेवा, पुरस्कार हात पार्नुभन्दा पनि सेवाका लागि समाजसेवा गरेकी थिईन् । समाजसेवाकै कारणले यति ठूलो अन्तर्राष्ट्रिय सम्मानबाट सम्माननीय भएको कुरा चौतर्फी रुपमा चलिरहँदा यहाँ त्यहि समाजसेवाले नै एक महिलालाई जेल पुर्यायो भन्दा सायदै पत्यार लाग्ला तर यो यथार्थता हाम्रै चितवन जिल्लाको जिल्ला कारागारमा देख्न पाईन्छ । समाजसेवा गरेवापत जेलजीवनको उपाधि पाएकी महिला हुन यी कुसुम कुमारी थनेल । अग्यौली १ नवलपरासीकी थनेलले समाजसेवाले दिएको उपहार १९ महिनादेखि जेलजीवन विताईरहेकी छिन् । 
समाजसेवामा लागेर आदिवासी जनजातिको अधिकारका लागि कदम चलाउने थनेल जिल्ला विकास समिति नवलपरासीकी महिला सीपमूलक समितिको कोषाध्यक्षमा सक्रिय थिईन् । संस्थाको कामले घरबाहिर बढी व्यस्त रहने गर्दथिन् तर गैंडा अभियोगमा कारागार पुगेकी थनेल मलिन अनुहार लगाउँदै भनिन् “मैले आजसम्म गैंडाको खाग देखेकी समेत छैन” सुराकी कै भरमा जेलमा कष्टकर जीवन विताएकी थनेलले आफूले अदालत सामु आफ्नो साँचो वयान पेश गर्न नपाएकोमा गुनासो गर्दै भनिन् “मैले आफ्नो कुरा बोल्न पाएकी छैन, झुट्टो अभियोग लागेकाले डरले बोल्न पनि नसक्ने भएकी थिएँ, डरले हातखुट्टा थरथर काँपिरहेका थिए, अदालतले मेरो बयान नसुनी सुराकीकै भरमा पुर्पक्षका लागि कारागार पठायो, म निरअपराधी भएतापनि समयमै घटनाको छानविन हुन नसक्दा अपराधीले सरह सजायँ भोगिरहेकी छु ।”
जघन्य अपराध गरेका अपराधीहरुले समय पाउने ठाउँ हो जस्तो लाग्यो  रे थनेललाई पहिले कारागार तर त्यहाँ पसेपछि भने आफूले पहिले सोच्ने जस्तो नभएको उनको टिप्पणी छ । “यहाँ त पहुँच नहुने मानिसहरु बस्ने ठाउँ पो रहेछ, यहाँ म जस्तै निरअपराधि महिला दिदीबहिनीहरु धेरै हुनुहुन्छ । अपराधमा संलग्न हुनेहरुलाई उनीहरुको ठूलावडा आफन्तहरुले छुटाएर लगिसके हामी पो सजायँ खेपिरहेका छौं, हाम्रो आफन्तहरु पनि ठूलो मान्छे भएको भए हामी पनि छुट्थ्यौ हाम्रो त को छ र, भाग्यले जहाँ पुर्याउँछ, त्यही जाने हो ।” थनेल भन्छिन् ।
थनेललाई घरमा उनका श्रीमान् दुई छोरा र १ बुहारी आफूलाई पर्खिरहेतापनि अब त्यो गाउँमा कसरी फर्कने भन्ने चिन्ताले सताएको छ यतिवेला उनलाई । भन्छिन्, केसको फैसला हुने तयारी छ, म निरअपराधी भएकाले फैसला मेरो पक्षमा हुे र जेलवासबाट मुक्त हुने आशा त छ तर फर्केर त्यही गाउा कसरी जाउँ, मलाई जेल गएर फर्केकी आईमाई भन्दै गाउँलेले दुव्र्यवहार गर्ने होलान् । बसाई नै सरेर अन्यत्र जाउँ जस्तो लाग्छ तर छोराहरु मान्दैनन् । 
कारागार भित्र पनि कुसुमको ती सिर्जनशील हातहरु कहिल्यै खाली हुँदैनन् । उनले २०५३ सालमा सिकेको सिलाई बुनाई अहिले उनको समय विताउने आधार र आम्दानीको श्रोत भएको छ । जिल्ला विकास समितिको सौजन्य गरेको सिलाई मेसिन कारागार भित्रै भएपछि उनी काममा नै व्यस्त हुने गरेकी हुन् । 
सुरुसुरुमा दिनभरी रोएर समय विताउने भएपनि यहाँ आफूजस्तै दिदीबहिनीको निरअपराधी कथा सुनेपछि सवैलाई हेरी चित्त बुझाएको उनको भनाई छ । कारागारमा कुसुमजस्तै प्रायः महिला केही न केही सीपमूलक काममा व्यस्त हुने गर्दछन् । कत्तिले कारागारमा फुर्सदिलो समयमा सिकेका त कति कुसुमजस्तै पहिल्यै सिकेर आएकाहरु अब जेलबाट मुक्त भएपछि बाहिर गएर आफूले सिकेको सीपको सदुपयोग गर्ने धेरैको सोंच छ । समाजसेवा आफ्नै सानैदेखिको सोच भएतापनि यही समाजसेवाले नै जेल पुर्याएको बुझेकी कुसुम अब जेलमुक्त भएपछि परिवारसँग एक भएर बस्ने सोचमा छिन् । कुसुम भन्छिन्, समाजसेवाले न दिन भन्छ, न रात न भोक भन्छ न प्यास म पनि समाजसेवामा नलागेर घरमै बसेको भए आज जेल बस्नु पर्थेन, सामाजिक काममा बाहिर हिँड्न मलाई त्यत्रो गैंडा खाग तस्करीको अभियोग लाग्यो, अब त घर छाडेर कतै बाहिर निस्किन्न ।
अन्यायमा परेकालाई न्याय दिलाउने पवित्र मन्दिर अदालतले जेलजीवन विताईरहेका निरअपराधीहरुको समयमा नै घटनाको अनुसन्धान गरी फैसला गर्ने हो भने समाजसेवा जस्तो कल्याणकारी कार्यका लागि कुसुमको जस्तो वितृष्णा जाग्दैन्थ्यो कि?

प्रविधि पुस्ता र सवाल

Binod Dhakal

मानव जीवनको वाल्य, किशोर, युवा तथा प्रौढ चारमध्ये युवावस्था सबैभन्दा महत्वपूर्ण मानिन्छ ।यो उमेरका हिसावमा महत्वपूर्णचाँही मानिएको होइन । युवा श्रममा आश्रित उमेर हो । युवा विकास र विनाश दुवैको उत्तोलक पनि बन्ने गरेका छन् । सिर्जनशीलता, रचनात्मकता, जुझारू, समर्पित, ऊर्जाशील परिवर्तनका संवाहकजस्ता सबै गुणहरू युवामा अन्तर्निहित छन् । त्यसकारण पनि विश्व राजनीतिमा युवाअवस्थालाई प्रधान राखिएको छ । नेपाली राजनीतिक परिवर्तनका सवै इतिहाँस नै तत्कालिक युवाहरुले छेडेको क्रान्ति नै थियो । राणाशासनको अन्त्य, ००७ सालको प्रजातान्त्रिक आन्दोलन, ०३६ सालको विद्यार्थी आन्दोलन, ०४६ सालको जनआन्दोलन । एकीकृत नेकपा माओवादीले भन्ने गरेको जनयुद्ध होस अथवा शान्तिपूर्ण जनआन्दोलन ०६२/६३ युवाको बलमा नै सफल भएको इतिहाँस नेपाली राजनीतिमा कायम छ । युवाशक्ति राष्ट्रको अमूल्य सम्पत्ति हो । युवा वर्ग राज्यको अजस्र स्रोत र परिवर्तनको बाहक शक्ति पनि हो । युवाहरू आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक रूपान्तरणका अग्रदूत तथा परिवर्तनका संवाहक हुन् ।

किशोराअवस्थामा अत्यधिक प्रविधिनजिक भन्दापनि परिवर्तननजिक रहेको पुस्ताले निम्त्याएको यो आन्दोलन सफल हुनुका पछाडी विश्वराजनीतिको तत्कालिक अवस्था पनि प्रभावकारि थियो होला । तर, विश्वको प्रविधिविकासको फड्को जसरी अहिले बढेको छ, नयाँ पुस्ताको तौरतरिका पनि फरक ढंगबाट चल्न थालेको विभिन्न सर्वेक्षण र अनुसन्धानहरुले देखाइसकेको छ ।

राजनीतिक दृष्टिबाट परिभाािषत पुस्ताको सवाल अहिले टड्कारो रुपमा उठ्नु स्वभाविक हो तर सञ्चारका साधनहरुले पनि यस्ता सवालहरुका बारेमा अहिले घनिभुत रुपमा आलेख, समाचार र विभिन्न प्रकारका सामग्रीहरु प्रकाशन÷प्रशारण गरिरहेको छ । यसबाहेक नेपाली सञ्चारक्षेत्र, शिक्षा र समाजमा व्याप्त विषयबस्तुको स्रोत तर उनकाबारेमा बन्न नसकेको मुद्दाका पयार्यहरु पनि छन् । ‘किशोरकिशोरी अथवा बालबालिक’ यो सवालमा नेपाली हर क्षेत्र गम्भिर र गहन हुन सकेको छैन । अहिले यो पुस्ता प्रविधिसँग निक्कै नजिक बनिसकेको छ । प्रविधिको प्रयोगमा पनि निक्कै अगाडी आइसकेको छ । बढ्दो प्रविधि उपयोगले अहिले नेपाली समाज ‘ग्लोवल भिलेज’सँग नजिक हुन थालेको छ । विश्वका विभिन्न ठाउँमा छरिएर रहेका नेपाली र ग्रामिण बस्तीको दुरी अहिले साँघुरिएको छ । नेपालमा प्रविधिको प्रयोगले जसरी बढेको छ सोही अनुपातमा समाजका हरेक व्यक्तिहरु प्रायः सञ्चारका कारण नजिक हुन थालेका छन् । यसले परिवारका सदस्य, चिनजानका मानिसहरुमात्र नजिक भएका छैनन् अनेक प्रकारबाट नयाँ सम्बन्ध स्थापनाको भुमिका पनि उत्तिकै बलियो बनाउँदै लगेको प्रशस्त घटनाहरु छन् ।

सामाजिक सञ्जाल, इमेल इन्टरनेट र मोवाइल अहिलेको पुस्ताको अनिवार्य आवश्यकता बनेको छ । सहज र सरल प्रयोगका लागि प्रविधिको विकाससँगै अहिलेको पुस्तामा यसको आकर्षण बढ्नु स्वभाविक बनेको छ । भिन्न प्रकारका ग्याजेटहरु, मोवाइल, इन्टरनेट प्रयोगका लागि कम्प्युटर र ल्यापटक अनिवार्य आवश्यकतका बनिसकेको छ । प्रविधिसँग निरन्तर नजिक रहने प्रवित्ति सहरी क्षेत्रमा मात्र हावी भएको छैन, यसको विस्तार ग्रामिण क्षेत्रसम्म पनि व्यापक बनिसकेको छ । त्यसैले पनि नयाँ पुस्ता फेसबुक, ट्वीटर, युट्युव लगायतका विश्वबजारीकरणमा व्यापक भएका साइटहरुसँग नजिक छन् । यसको सहज र सरल प्रयोगमात्र बढेको छैन, नयाँ सम्बन्ध विस्तारको आधुनिक माध्यम पनि बनेको छ । पछिल्लो पुस्तालाई सहरमा ‘फेसबुक पुस्ता’ पनि भन्न थालिएको छ । फेसबुक प्रयोग गरी बनेका कयन सम्बन्धका उदाहरणहरु नेपालीमाझ चर्चाको विषय बन्न छाडीसकेको छ, यसकारण की यो सामान्य पनि भइसक्यो ।

‘हजुरबुवा–पुस्ता’को त्यतिबेलाको ‘प्रेम’ मेलापातमा हुने गर्दथ्यो । तर, अहिलेको पुस्ताको यो कामको सहजीकरण प्रविधिले बनाउने गरेको छ । फेसबुक र मोबाइलबाट प्रभावित भएको प्रेम वास्तविक रुपमा दरिलो हुन्छ कि खोक्रो हुन्छ ? यो अहिलेको युवापुस्ताले राम्ररी नबुझेको विषय हो । एक प्लस टु शिक्षक प्रदीप न्यौपानेले भनेका छन्,‘यो २०÷२५ वर्र्षको उमेर भनेको कस्तो हो भन्दा, बजारमा सरल खालका र रंगीचंगी गरी दुई खालका सामान छन् भने, यीनीहरुको आंखा रंगीचंगीमा मात्रै घुमिरहन्छ ।’ अहिले ‘बजारमा भेटिने प्रेम’मा पनि यही कुरा देखिन्छ । युवाजमात राम्रो र चोखो प्रेम भन्दा पनि हावादारी र रवाफमिश्रीत प्रेमतर्फ आकर्षित भएको देखिन्छ । प्रेमको वास्तविकतालाई बुझ्नुभन्दा पनि राती अबेरसम्म च्याट गर्नु, बाइकमा डुल्नु, संगै फिल्म हेर्न जानु तथा भर्चुअल संसारमा आङ्खनो रमाइलो चित्र कोर्दै यसैलाई सच्चा प्रेम मान्नेहरु धेरै छन् ।

प्रविधि अघि वढ्दैछ, प्रेम यसकै पछि दौडदैछ पुस्ता । मोबाइलमा ‘प्रेम म्यासेज’ र ‘प्रेम संवाद’, इन्टरनेटमा ‘प्रेम च्याट’, ‘प्रेम लाइक’ र ‘प्रेम कमेण्ट’का साथै अनलाइन डेटिङगमा समेत युवापुस्ता भिज्न थालेको छ । यस्तो ‘भर्चुअल प्रेम’को आउटपुट कस्तो त ? यतातिर प्रायःको ध्यान नै जाँदैन । प्रविधिका केही सकारात्मक सन्देशहरु आएका छन् । तर कतिपय अवस्थामा यसले नकारात्मक प्रभावमा पनि उत्तिकै स्थान बनाएको छ । बालबालिकाले इन्टरनेटमार्फत आधुनिक सूचना प्रविधिको बारेमा जानकारी लिनुको सट्टा अश्लील र बौद्धिक विकासका लागि घातक सूचना सामग्री हेरेर समय खचिर्ने गरेको पाइएको छ ।
यस कार्यले बालबालिकालाई सूचना प्रविधिको बारेमा जानकारी लिने भन्दा पनि कुलत बाटो रोज्न सक्रियता बढाएको छ । बालमजदुर सरोकार केन्द्रका अनुसार युवापुस्ता तथा बालबालिकाले इन्टरनेटको दुरुपयोग गर्नेे गरेका छन् । उनीहरुले इन्टरनेट अनलाइन र वेबसाइटमार्फत अश्लील फोटोहरु पठाउने र हेर्ने गर्दछन् । जसले गर्दा बालमानसिकतामा परिवर्तन ल्याई विकृति फैलाउन सहयोग पु¥याउने सिविनको अध्ययन छ । सिविनले १२ देखि १८ वर्र्ष उमेर समूहका एक हजार ४ सय ३० जना बालबालिकामा गरेको एक सर्वेक्षणअनुसार ८२ प्रतिशतले इन्टरनेट चलाउने गरेको पाइएको छ । सो सर्वेक्षणमा सहभागीमध्ये ९८.९ प्रतिशत बालबालिकाले इन्टरनेटमा अश्लील तस्वीर हेर्ने गरेको बताएका थिए । तीमध्ये ३६ प्रतिशतले अन्जानमा र १८.९ ले दैनिक हेर्ने गरेको पाइएको थियो । त्यस्तै, बालबालिकाले घरमाभन्दा सहरी क्षेत्रमा सञ्चालित साइबर क्याफे बढी प्रयोग गर्ने गरेका छन् । त्यसमा पनि सञ्चालकहरुले क्याबिन बनाएर राख्ने गरेका कारण बालबालिकालाई अश्लील सूचना हेर्न सहयोग पुग्ने गरेको छ ।

प्रविधिसँग नजिक भएका आफ्ना सन्तानको कार्यकलाप कुन हिसावमा चलिरहेको छ भन्ने कुराको हेक्का राख्नु अहिलेको अनिवायै आवश्यकता बनिसकेको छ । हात–हातमा पुगेको प्रविधिले आधुनिकताको प्रयोगात्मक शिक्षा त दिएको होला तर त्यो शिक्षा कुन तहबाट कसरी लिइरहेको छ भन्ने तथ्यांकलाई नजरअन्दाज गर्न नहुने अवस्थामा पुगिसकेको छ । यसर्थ, राज्यले हरेक दृष्टिबाट किशोरसमुहको सवाललाई, उनीहरुको मुद्दालाई गहनताका साथ हेर्न अनिवार्य भइरहेको छ । यहि पुस्ताको अन्यौलग्रस्त गन्तव्यले भविष्य सहज र राम्रो हुने अवस्थामा छैन । प्रविधि अनिवार्य आवश्यकता बनेको छ तर त्यसको सहि र ज्ञानमुलक प्रयोग कसरी गर्ने ? भन्ने मार्गदर्शनको शिक्षाको कमी देखिएको छ । यो कमी पुरा गरी पछिल्लो पुस्तालाई सृजनशिल मार्गमा डो¥याउने काममा परिवार, विद्यालय, राजनीति, समाज अनेक पक्ष जिम्मेबार नहुने हो भने उनीहरुको भावी दिन कुन दिशातिर लम्किने हो भन्नेबारे अड्कल काट्न मुस्किल पर्नेछ ।

महिला बन्दीलाई महिनावारी समस्या



कुसुम तिवारी
नेपाल धेरै सम्भावना भएर पनि समस्या नै समस्यामा गुज्रिरहेको देश, नेपालकै एउटा मुटु सुदुरपश्चिम छाउपडी प्रथाले ग्रसित क्षेत्र र नेपालको अधा भन्दा बढी जनसंख्या ओगटेको महिलाहरुको संसार २१÷२२ औं शताब्दीमा दौडिरहेको बेला नेपालको सुदुरपश्चिममा छाउ (महिनावारी) बार्ने छाउगोठमै किशोरी÷महिलाको मृत्यु भनेर प्रायः जस्तो खबर छापिएको अखबारले महत्व पाउन छाड्यो अचेल । मरिहाल्छन् नि पन्छिएका   (महिनावारी) आईमाई भनेर सरलभाषामा भनिन्छ । छाउपडी प्रथा विरुद्धको अभियान विविध कारणले होला प्रभावकारी हुन सकेको छैन समस्या सुदुरपश्चिममा मात्र होईन समस्या देशको प्रायः भेगहरुमा छ, फरक यतिमात्र हो कि सुदुरपश्चिममा छाउ (महिनावारी) हुँदा सूर्यलाई देख्नु नै हुँदैन त्यसैले छाउगोठ (महिनावारी भएको बेला बस्ने गोठ) मा बस्नुपर्छ  । यहाँ पुरुषलाई छुनु हुँदैन भान्छामा पस्नुहुँदैन छुई (महिनावारी) भएको बेला राम्रा नयाँ कपडा लगाउनु हुँदैन, लगाएपनि लगाएकै कपडासँग खानु हुँदैन छुट्टै कपडा लगाउनुपर्दछ, छुट्टै विस्तारामा सुत्नुपर्दछ भन्ने जस्ता अन्धविश्वास समाजमा देख्न पाईन्छ । केही युवती परिवर्तन गर्न खोजेपनि अन्धविश्वासको कालो धब्बा मेटिएर पूर्णरुपमा सेतो हुन सकेको छैन । समस्यामा आधुनिक युवती पनि अब एकैछिन परिकल्पना गर्नुहोस् त कारागारभित्र कष्टकर जेलजीवन विताईरहेका महिलाहरुको महिनावारी अवस्था कस्तो होला?
चितवन कारागारका महिला कैदीवन्दीहरु महिनावारी समस्याको मारमा परेका छन् । सानो र साँघुरो ठाउँ प्रख्यात सरसफाईका लागि पानी अभाव तथा महिनावारीमा प्रयोग गर्नुपर्ने प्याडको अभाव महिलाबन्दीमा देखिएको छ । जेलजीवनमा सीमित कपडा हुने हुँदा कपडा पनि प्रयाप्त प्रयोग गर्न कठिन भएको विगत १९ महिनादेखि जेलजीवन विताईरहेकी कुसुमकुमारी थनेलले बताईन् । कपडाहरु प्रयाप्त नहुँदा एउटै कपडाको टालो पटकपटक सम्म प्रयोग गर्नुपर्ने हुँदा धोएर सुकाउने ठाउँको समस्या कारागारमा रहेको समेत थनेलले जानकारी दिएकी थिईन ।
स्वास्थ्यको दृष्टिकोणले कपडा प्रयोग गर्नु उचित हुँदैन कपडा प्रयोग गर्नेपर्ने स्थिति सृजना भएपनि नरम कपडालाई डिटोल र सफा पानीले राम्ररी पखाली घाममा सुकाएर मात्र प्रयोग गर्नुपर्छ र एउटी महिलाले प्रयोग गर्दै आईरहेको (टालो) कपडा अरुले प्रयोग गर्न हुँदैन भन्नुहुन्छ । महिनावारी हुँदा अरु बेलाको भन्दा फरक हुने हुँदा त्यस्तो अवस्थामा विशेष ख्याल गर्नुपर्ने कसैकसैमा त महिनावारी हुँदा अत्याधिक ढाड,कम्मर, पेट दुख्ने, रिंगटा लाग्ने, खाना खान मन नलाग्ने जस्त समस्याहरु देखा पर्दछन् । नेपालजस्तो विकसोन्मुख देशमा खानामा सन्तुलन मिल्न नसक्दा पनि यस्तो समस्या देखिएको हुन सक्ने बताउँदै महिनावारी हुँदा पोषणयुक्त र झोलिले खानेकुरा प्रशस्त खाने, आराम गर्ने र सरसफाईमा ध्यान दिन सकेपछि महिनावारीको कारणले योनीमा हुने संक्रमणबाट बच्न सकिने पनि डाक्टरको भनाई छ । उसो त अन्धविश्वासलाई पछ्याउँदै होईन, आफ्नो अवस्थाका बारेमा र आफ्नो स्वास्थ्यको बारेमा जानकारी हुनु आवश्यक छ ।
महिनावरी हुँदा ध्यान दिनुपर्ने कुराहरुः
महिनावारी हुँदा सरसफाईमा विशेष ध्यान दिनुपर्दछ ।
प्रयोग गरिएको कपडा वा प्याडलाई छिटो छिटो फेर्नुपर्दछ ।
मनतातो पानीले योनी दिनको ३ पटक सफा गर्नुपर्दछ ।
कडा कपडा प्रयोग गर्नुहुँदैन (कडा कपडा प्रयोग गर्दा कास लाग्ने छेउछेउको छाला गई हिँडडुल गर्न  
        अप्ठ्यारो हुन्छ ।)

शहीदहरुप्रति श्रद्धा सुमन


– दुर्गाप्रसाद ढकाल
ऐतिहासिक जिल्ला गोरखा, देशका ७५ जिल्ला जिल्ला मध्ये थुप्रै छुट्टै विशेषता बोकेको यस जिल्ला दक्षिणमा तनहुँ र चितवन, पश्चिममा लमजुङ र तनहुँ, पूर्वमा धादिङ (बुढी गण्डकी),उत्तरमा चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बतले घेरिएको जुन २७०१५’ पूर्वी देशान्तर देखि २८०४५’ उत्तरी अक्षांश र ८४०२७’ पूर्वी देशान्तर देखि ८४०४५’ पूर्वी देशान्तरसम्म फैलिएको ३,६१० वर्ग कि.मी. क्षेत्रफलमा फैलिएको गोरखा जिल्ला सामुन्द्रिक सतहदेखि ४८८ मि. देखि ८,१०० मिटर उचाईमा रहेको छ । बाईसे, चौबीसे राज्यमा विभाजित पूर्व नेपाल आपसी राजा रजौटाहरुको शक्ति प्रदर्शनका कारण नेपाल भन्ने देश विलय हुने स्थितिलाई मध्यनजर गरी गोरखाका राज पृथ्वीनारायण शाहले एकीकरणको कार्य प्रारम्भ गरी सिङ्गो नेपालको निर्माण गरे । लमजुङका राजा नरहरी शाह र गोरखाका राजा द्रव्य शाहबीच दिनदिनै हुने झगडाले आमाले दुबै छोरालाई चेपे नदीमा बोलाई आफ्नो दूधको धारा बगाई अव आईन्दा नरहरी गोरखा नतर्नु, द्रव्य शाह लम्जुङ नजानु भनी दूध वगाएको ऐतिहासिक भनाई छ ।
लमजुङमा चेपे नदी किनारबाट दौडेर जो लिगलिगकोटमा पुग्थ्यो उही राजा हुने चलनबाट यो जिल्ला प्रख्यात थियो । अहिले पनि यो चलन हरेक वडादशैंको अन्तिम दिन विजयादशमीमा हुँदैछ । राजा छान्ने चलन छोर रु. ५०,०००÷– ले पुरस्कृत हुने गरिन्छ । शिक्षा हराए काशी जानु, न्याय नपाए गोरखा जानु भन्ने भनाई छँदैछ, नेपालमा प्रथम शहीद लखन थापा, प्रथम प्रधानमन्त्री भीमसेन थापा हुँदै जीवनकालमै पढाईमा प्रथम हुने व्यक्ति भु.पू. प्रधानमन्त्री डा. बाबुराम भट्टराई जन्मिएको जिल्ला । ने.क.पा. माओवादीले शुरु गरेको दीर्घकालीन जनयुद्धमा देश र जनताका खातीर प्राण आहुति दिने पं्रथम शहीद दिल बहादुर रम्तेल देखि सुरेश वाग्ले (वासु) जिल्ला सदरमुकामदेखि झण्डै १८.५ कि.मी. उत्तरपूर्वमा पर्ने सानो गाविस बगुवा, जहाँ ५ जना होनहार युवा युवतीहरुले जीवन आहुति गरेको गाउँ÷१ जना वेपत्ता पारिएको ठाउँ ।
तिनै बलिदान गर्नेमा हरिश्चन्द्र श्रेष्ठ, शिव श्रेष्ठ, बुद्धि श्रेष्ठ, शान्ति श्रेष्ठ र मिरा श्रेष्ठ र वेपत्ता सञ्जय ढकाल उहाँहरुको वार्षिक श्रद्धाञ्जली हरेक वर्ष गर्ने गरिन्छ । यसै क्रममा बैशाख २२ मा मिरा श्रेष्ठ (हिमाली) को १२ औं श्रद्धाञ्जली समारोहमा १ मिनेट मौनधारण गरी श्रद्धासुमन दिन पाउँदा ती अनुहारहरुले मलाई सारै चस्कायो । २०३३ साल वैशाख २१ गते बगुवा–४, रिठ्ठे पानी (मिलन वस्ती) मा पिता रत्न बहादुर श्रेष्ठ र माता पुतली माया श्रेष्ठबाट जन्मिएकी मिरा शान्ति उमाविबाट एसएलसी पास गरेकी विद्यालय रहँदै अन्याय अत्याचारका विरोधमा आवाज उठाउने निडर छात्राका रुपमा चिनिन्थिन । क्रान्तिकारी विचारले ओतप्रोत भएकी मिरा पार्टीको आवश्यकता बमोजिम पूर्णकालीन कार्यकर्ता भएर काम गर्ने क्रममा २०५९÷१÷२२ गते पुलिस प्रशासनले गिरफ्तारी गरी आरुघाट नजिक स्तुल खोला किनारमा गोली हानी कायरतापूर्वक हत्या ग¥यो । सो सम्झनामा सम्पन्न गरिएको श्रद्धाञ्जली सभामा होमबहादुर बरामले कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुभयो भने ध्रुब भट्टले उहाँको पार्टी प्रतिको योगदानको प्रसंशा गर्दै उहाँहरुले देखाएको बाटोमा हिँड्न अनुरोध गर्नुभयो । 
मिराजस्तै देश र जनता अन्याय र अत्याचारको विरुद्ध सुनौलो विहानी ल्याउन आफ्नो प्राण आहुति गर्ने १३ हजार भन्दा बढी होनहार युवायुवती जसले मर्न देखि डराएनन्, बन्दुकको गोलीको प्रवाह गरेनन् जसले २४० बर्षे पञ्चायती शासनको अन्त्य गरे, बहुदलीय शासन देशमा आयो । यस्ता थुप्रै उपलब्धि हाँसिल भए । पार्टी र क्रान्ति चुनौतीको मोडमा पुगेको अवसर छोपी नेतृत्व पंक्तिमा देखिएको व्यक्तिवादी प्रवृत्ति, कुर्चीको माया, मोह, दलगत स्वार्थमा लागेर पार्टी विभाजन गरे शक्ति पृथकीकरण भयो । आज नेतृत्व पंक्ति के सोचिरहेको छ, ती महान शहीद कस्का हुन् । शहीदहरु तेरा र मेरा भन्दै होडवाज गर्दै श्रद्धाञ्जली सभा मनाउँछन् । यही हो पार्टीको अन्तिम लक्ष्य हजारौं अमाहरु हजारौं बाबुहरु, श्रीमान्हरु श्रीमतीहरु, छोरा छोरीहरु रोईरहेका छन् । शान्तिको सपना पूरा नहुँदै २ झका, २ पार्टी, २ मोर्चाको २ लाख रुपैयाँका लागि ती महान् शहीदहरुले ज्यान बलिदान दिएका हुन्? उहाँको रगतले के भन्दैछ आज डाँडा खोला, भीर पाखा, पखेरा रोईरहेको छ संकटकालमा पार्टी विलय हुन लाग्दा पार्टी बचाउने कार्यकर्ताहरु आज पछाडि छन् । चाकडी, गुलामी गर्ने अगाडि छन् । कसले गरिदिन्छ यो मुल्याङ्कन÷के भन्छन्– शहीद परिवार? शान्तिकालपछि झोला बोक्नेहरु आज पार्टीमा उच्च तहमा छन् । वास्तविक पार्टी बचाउने जन्मसिद्ध माओवादीहरु आज तिलमिलाईरहेका छन् । आलोक प्रवृत्ति अझै हावी छ । यही रहेमा पार्टी अब के होला?

दोबाटोमा जिन्दगी: आमाले हार्नुभयो,

Binaya Guragain

न खानको टुङ्गो छ, न थाकेको बेला आराम गर्ने फुर्सद नै । बिहान जुरुक्क उठ्छु, चिया होस् या केही नास्ता जे पाकेको छ अलिकति खान्छु, अनि हिड्छु । मायाको भोक आँखामा सजाएर मलाई नै सर्बस्व ठान्ने श्रीमती र छोरालाई अँगालोभरी माया दिन नसकी नसकी ढोकाबाट बाहिर खुट्टा राख्छु । यस्तो लाग्छ म हिडिरहेको छैन दौडिरहेकोछु । बेलुका अबेर घर फर्कन्छु, जे पाकेको छ खान्छु । दिनभरीको थकाईले होला खासै धेरै बोलचाल नगरीकन ओछ्यानमा पल्टिन्छु । बाउ आउला, एकछिन खेल्ला, होमवर्क सिकाईदेला, ट्याब्लेटमा एकछिन टेम्पल रन खेलौला र लुटपुटीदै काखमा सुतौला भन्ने छोराको रहर रहरमै सिमित भएको छ । बुढो आउँछ, चिसोतातो जे भएनी सँगै खाउँला, दुःख सुख बाँडौला भन्ने श्रीमतीको चाहनाको पहाड दिनदिनै अग्लीदै गइरहेको छ । आफ्नो भने व्यस्तताको नाममा यति धेरै भागदौड हुनथाल्यो की न परिवारलाई दिने समय छ, न आफन्तसँग बोल्ने फुर्सद छ, न त छ साथीभाईसँग बसेर एकचुस्की चिया पिउने । जिन्दगीको भागदौड यति अव्यवस्थीत र सम्हाल्नै नसक्नेगरी अगाडि बढीसक्यो की अब पछाडि फर्केर हेर्नलाई नै बिशेष फुर्सद निकाल्नुपर्ने अबस्था सिर्जना भएकोछ ।
ज्यान र मन दुवै थाकेर लखतरान पर्दा पनि आँखाले चिम्लन बिर्सेको छ । सबै सुतेपछि मध्यरातमा जुरुक्क उठ्छु, छोरा र श्रीमतीको अनुहार हेर्छु अनि सोच्छु यो भागदौड के का लागि? के लिएर आएको थिएँ र के लिएर जान खोज्दैछु म? कहाँ हिडेको म? कसलाई भेट्नु छ? के को खोजीमा दौडिइरहेको छु? परिवार, आफन्त र साथीभाईको खुशी खोसेर एक्लै दौडिरहेको यो जिन्दगीले मबाट खोजेको के हो? अनगिन्ती प्रश्नहरुमा रुमल्लिएका मेरा उत्तर बिहीन दैनिकीहरु निरस झनै निरस हुदै गइरहेकाछन् । यस्तो लाग्छ म मेशिन भैसके, अब फेरी मान्छे हुन पो सक्दिन की?
आमाले अहिले पनि भन्ने गर्नुहुन्छ, 'तँलाई मैले जन्माएर झन्डै दुई दिनसम्म दुध चुसाइन ।' किन अरे भने म अगाडिका सन्तानको बाल्यकालमै मृत्युले मेरी आमाको मुटु छियाछिया भैसकेको रहेछ । सन्तान नबाँच्ने क्रम बढ्दै गएपछि आमाको मुटु ढुंगाको जस्तो भएको थियो जहाँ माया भन्दा बढी घृणा थियो रे । र आमाले भने अनुसार म त्यही घृणाको शिकार हुदाँ पनि दुईदिनसम्म बाँचे र आमालाई हराँए । आमाले हार्नुभयो, मैले जिते र म बाँचे । त्यो बेला म नबाँचेको थिएँ भने ३५ बर्ष अगाडि नै म यो धर्तिमा बिलिन भैसक्थे । ३५ बर्ष पुरा हुनैलाग्दाका हिउँद र बसन्तहरुको मैले अनुभव गर्न पाउँदिनथे । जिन्दगी रातो हुन्छ वा कालो, चिसो हुन्छ वा तातो मलाई थाहा हुने थिएन यदी आमाले जन्मेको दुईदिनसम्म मलाई दुध नचुसाउनुभएको भए ।
मान्छेलाई मृत्युसँग डरलाग्छ । तर पनि बेलाबेलामा मर्न पाए लन्ठैसित्ति भन्ने पनि सोच्छ मान्छेले । ममा पनि त्यस्तो भावना आउँछ बेलाबेलामा । तर डरले जित्छ र म बाँचिरहेको छु । बाँच्नेक्रमममा म कैयौपटक मृत्युको नजिक पुगेको छु । बालखमा गोगनको रुखबाट लड्दा होस् वा घुमिरहेको लिङ्गे पिङबाट खस्दा, ज्यान अधकल्चो बनाएर पनि प्राण पखेरु जोगिएको छ । ज्यानका पाटपुर्जाहरु टुक्राटुक्रा हुदाँ पनि सास रोकिएन । बालुवाको लोड बोकेको ट्रकले फुच्चो साइकलमा हान्दा म चारदिनसम्म बेहोस् भए रपनि मलाई डाक्टरले बचाएँ । मेनेन्जाइटिसले अन्तिम अबस्थामा पुर्याउँदा पनि दुई दिनपछि म फेरी होसमा आँए । यस्ता कैयौ डरलाग्दा र अरुलाई (खासगरी भोग्नेलाई) अत्यन्तै कठिन क्षणको अनुभव गराएर पनि म बाँचेको छु । र सायद अझै धेरै बाँच्नेछु पनि ।
बिभिन्न उतारचढावको यात्रामा आजको दिनसम्म आईपुग्दा धेरै अगाडि पुगिसकेको आभास हुन्छ । व्यवसायिक जिन्दगी फराकिलो हुदै गएपनि व्यक्तिगत जिन्दगी साँघुरिदो महशुस भैरहेको छ । सार्वजनिक चिनारीको बिस्तारसँगै खुम्चिएको व्यक्तिगत जिन्दगी र हरेक पाइलापाइलामा खुम्चिएको व्यक्तिगत स्वतन्त्रताले जिन्दगीको अप्ठ्यारो मोडमा ल्याइदिएको छ ।
यही मोडमा आईपुगेर अहिले फेरी पछाडि फर्केर आफैले हिडेको, दौडेको पथ हेरिरहेछु । त्यो पथ कहाँबाट शुरु भएको थियो ठम्याउन मुस्किल छ कहाँ समाप्त हुन्छ पहिल्याउन कठिन छ यद्यपी जिन्दगीको भागदौडले अहिले यस्तो मोडमा पुर्याईदिएको छ की अगाडि बढौ झनै एक्लो हुने डर छ, पछाडि फर्कौ जिन्दगी जित्नेहरुकै लागि हो, हार्नेहरु त क्षितीजमा हराउँछन् भन्छन् । यस्तो लाग्छ जिन्दगी अहिले बिच बाटोमा टक्क अडिएको छ । जहाँबाट अगाडि जान पनि डर, पछाडि फर्कन पनि डर । डरैडरको भरमा टिकेको जिन्दगी कसैको बन्न सकेन भर ।

अरबको रहरले निम्त्यायका पिडाहरु

राम पौडेल

गाउँभरी हल्ला चल्दैछ रामे अरवबाट आयो रे ! अस्ती सम्म गाउँमा हल्लिदै जम्दार बाकोमा काम गर्थ्यो, हेर मान्छेका दिन आएपछी कतिबेर लाग्छ र ! कती राम्रो भएको बाइ । त्यती लुरे अनी कालो न कालो थियो अहिले त टन्न मोटाएको । गोरो पनि भएको । हातमा घडी सुनको औठी अनी बडेमानको टेप घन्काउदै आएको । पैसा पनि मनग्य कमायाको छ रे ! अनी छुट्टीमा आएको रे । फेरी २ महिनापछी जाने रे । हेर त त्यो बाटुलीका क्या दिन आए । गाउका आईमाईहरु एकापशमा कुरा गर्दछन । यतिकैमा सुन्तलीले, ‘भन्छे के गर्नु बाइ जो सुकै आउनजाउन जे सुकै ल्याउन के मत्लब ! आफ्ना बुढा त एकदिन घर छोड्न सक्ने हैनन् ।’ अली इस्र्यालु सैलीमा आफ्नो भाब पोख्छे । यतिकैमा सबै आ–आफ्नो घर लाग्छन । सुन्तली खाना बनाउछे, छोराछोरीलाई खुवाउछे, तर उसको मनमामात्र रामेको कुरा खेली रहन्छन् । छोराछोरी सुती सक्छन । सुन्तली अगिनाको छेउमा अनेक कल्पना गर्दै बसेकी हुन्छे । श्याम टुप्लुक्क आइपुग्छ । सुन्तली यक्कासी झकिए झै बोल्छे,‘खाना खानपनि समयमा नआउने ।’ श्याम नम्र भएर भन्छ, ‘नरिसाउन तल्लो खेतमा गएको थिएँ, सानो पैरो गएछ, त्यो पन्छाउन समय लाग्यो । अनी केटा केटीले खाना खाए ?’ सुन्तली, ‘हजुर खार सुती सके ।’ ए ल खान पस्क न हामीपनि खाउँ, सार्है थकाई लागेको छ । खाना पस्किँदै सुन्तली भन्छ,‘त्यो रामे त अरबबाट आएछ नि ! ऐ हो ? ‘कती चाडै आयो त ?’ केको चडो हुनु दुई वर्ष भयो रे नि । कती गोरो भएको, मोटायको, पैसा पनि मनग्य कमायाको छ रे । जम्दार बाको तल्लो बारी किन्ने भन्दै छ रे । अस्ती सम्म अर्काको घरमा काम गर्दै हिड्थ्या, आज हेर्नुस् त बाटुलिको भुइमा खुट्टा छैन । आफ्नो भने कतै केही गर्न सकेको हैन । एउटा गतिलो साडी लगाउन नपाइ जाने भो जिन्दगी । श्याम शान्त स्वरमा त्यस्तै हो सुन्तली कस्ले के गरे भन्नु भन्दा पनि सन्तुस्ट हुनु पर्छ नि ।
खाना खाई सक्छन । श्याम ओछयानमा गएर पल्टिन्छ ऐक्कासी सुन्तलिले गरेको ब्यङय बाड गम्भिर भएर सोचिरहेको हुन्छ । सुन्तली आफ्नो जुठो भाडो सकेर आउछे । ऐ ! अझ सुत्नु भएको छैन ? अह ! निन्द्रा नै लागेन । ल आउन बस । सुन्तली ओछयानको छेउमा आएर बस्छे । सुन्तली, यौटा कुरा भनौ ? भनन के कुरा हो ? त्यसको लागि पनि सोध्न पर्छ त ? अब महंगीले आकाश छोया,े छोराछोरी ठुला हुदै छन, आम्दानिको नाममा यसो यही २,४ माना दुध बेच्नु बाहेक केही छैन । तिनिहरुलाई पढाउन प-यो भोली बिहे गर्न पर्छ, यो घर पनि बाका पालाको पोहोर साल चुहियर बर्बाद भयो, यसो सज्न पर्ने । कमाइ राम्रै हुदो रहेछ । शहरका लाहुरे बाले अरब पठाउनु हुन्छ रे । एकपटक गएर यसो बुझ्नु भए त हुने थियो । त्यो रामेले त कमाएर आयो भने तपाईंमा के कमी छ र ?
श्याम सुन्तलीका कुरा सुनी रहयो । सुस्केरा हाल्दै त्यो त हो । त्यसो भए मेरा लुगा झोलामा राखिदेउ न त । म भोली लाहुरे बालाई भेटेर आउछु, के भन्छन् । सुन्तली मनमनै खुशी हुन्छे दुबैजना ओछयानमा पल्टिन्छन । सुन्तली अनेक सपना बुन्न थाल्छे भने श्याम पनि अनेक कुरा सोच्न बिबस हुन्छ । बिहान उज्यालो हुन्छ । सुन्तली चिया लिएर श्यामको ओछयानमा आइपुग्छे । हैन उठ्ने बेला भएन ? ऐ म त भुसुक्कै निदाएछु । चिया लिनुस्, ल टेबुलमा खाजा पनी । सुन्तली, सुन त मेरा कपडा झोलामा राखिदियौ त ? हजुर सबै तयार छ, अनी बाटोमा खाजा खान पुवा पनि राखिदिएकी छु । श्याम चिया पिउछ अनी स्नान गर्न जान्छ । खाना खाएर सुन्तलीलाई सम्झाउछ, ‘छोराछोरीको अनी गाईबस्तुको ख्याल गरेस, भर्सक म चाडै फर्कन्छ’ु है भन्दै शहर लाग्छ श्याम । लाहुरे बाको घरमा पुग्छ, अभिबादन गर्छ, अनी लाहुरे बा सोध्छन, ‘हैन श्यामे आज कताबाट बाटो बिराएको ? घरमा केटाकेटी सञ्चै छन ? के केकसो छ त गाउ तिरको खबर ? ठुल्दाइको घरमा सबै सञ्चै होलान । धेरै भयो गाउ जान पनि पाएको छैन ।’ श्यामपनि लाहुरेको सबै कुरा बताउछ । अनी कपाल कनाउदै आफ्नो उदेश्यबारे बताउछ । यहा“ बसेर केही गर्न सकिएन लाहुरे बा । कमाइ न भएपछी बाच्न गार्हो हुने । म त हजुरले अरब पठाउनु हुन्छ भन्ने सुनेर म माथि पनि कृपा गर्नु हुन्थ्यो कि भनी आएको । लाहुरे बा अच्छा यो पो कुरा हेर श्यामे धेरै मान्छे पठाएँ मैले । सबैले राम्रो नै गरेका छन । तँ पनि जान्छस भने पठाइदिउला किन आतिएको ?
लाहुरे बाको यस्तो उत्तर पाएपछी श्यामको मनमा खुशी छाउँछ । त्यसो भए पासपोर्ट बनाएर आइजा । श्याम लाहुरे बाको कुरामा मन्जुरी जनाउदै घर फर्कन्छ । घरमा सुन्तली प्रतिक्षा गरी रहेकी हुन्छे । जब श्याम घरमा आउछ, एक्कासी सोध्न पुग्छे के भयो, भेट्यौ त लाहुरे बा लाई ? श्याम –ऐ भेटँे सबै कुरा भए पठाइदिन्छु पनि भनेका छन, तर पैसा धेरैनै लाग्दो रहेछ, एक लाख लाग्छ रे, कहा“बाट जम्मा गर्नु ? सुन्तली म स“ग भएको माड्बारी अनी तिलहरी काजीकोमा राखाँै अनी त्यो तल्लो खेत राख्यो भने त काजीले दिलान् नि पैसा । खै भोली गएर बिन्ती गर्न पर्ला । श्याम भोलीपल्ट् काजीकोमा जान्छ र काजीकाँ र पैसा लेराउँछ अनी पासपोर्ट बनाएर श्याम शहर जान्छ लाहुरे बालाई भेट्छ । लाहुरे बाले सबै मेसो मिलाउछन अनी भन्छन, ‘अहिले तँ घर जा भिसा आएपछी खबर गर्छु ।’ श्याम घर आउछ केही दिन पछी लाहुरे बाले खराब गर्छन्, श्याम घरमा सुन्तली छोराछोरी स“ग बिदा हुन्छ अनी लाग्छ अरबको यात्रामा ।
शहरमा आएपछी लाहुरे बाले सबै कागजाज मिलाएका हुन्छन । पासपोर्ट अनी जहाजको टिकट हातमा थम्याउदै लाहुरे बाले भन्छन, ‘राम्रोस“ग जा, काम राम्रोस“ग गर, यसो कहिलेकाहीँ सम्झिदै गर ।’ श्याम हस भन्दै बिदा हुन्छ र विमानस्थल तिर लाग्छ । जब विमानस्थल पुग्छ उसलाई सबै नया“ लाग्छ, अनौठो लाग्छ । ति लालाबाला छोराछोरी अनी सुन्तलीको यादले मन भक्कानिन्छ, तर के गरोस् बिबस छ श्याम । अगाडि बड्छ बिमानस्थल को सबै प्रकृया सकिन्छ अनी जहाजमा जान्छ, तर श्यामले नेपाली आफुलाई मात्र देख्छ, झन आतिन्छ । आतिदाआतिदै आफ्नो मात्रिभूमि छोड्न पुग्छ । केही घण्टापछी श्याम अरबमा ।
गाउँठाउ“को श्याम अछरल्ल पर्छ यहा“को बिमानस्थलको क्रियाकलाप देख्दा टोलाई रहन्छ । वारीपारी हेर्छ नितान्त उजाड बालुवा बलुवाले भरिएको रेगिस्थान भिन्न मान्छे भिन्न रितीरीवाज भिन्न भाषा श्यामको मन भक्कानिन्छ । यतिकैमा एउटा सेतो लुगा लगाएको अरबी आउछ उसलाई सोध्छ तर श्यामले उसले भनेको बुझ्दैन टोलाई रहन्छ । फेरी अरबीले नजिकै उभियको मान्छेलाई सहयोग गर्न भन्छ । नजिकैको मान्छे श्यामतिर आउछ अनी सोध्छ तपाईं नेपाली हो ? श्याम हजुर । नाम के हो तपाईंको श्याम । ऐ, यो तपाईंको मालिक हो, तपाईंलाई लिन आएको जानुस् ऊ सग । श्याम सहमति जनाउदै अरबीतिर लाग्छ । अरबिले श्यामलाई झोला गाडीको पछाडि राख्न इसारा गर्छ श्याम झोला राख्छ अनी गाडीमा बस्छ । अरबी गाडी स्टार्ट गर्छ अनी सोध्छ कि फालक ? श्याम टोलाउछ किन कि के भनेको भन्ने बुझ्दैन । यती बेला गाडीमा कुदी रहेका छन श्यामको मनमा भने अत्यास लागेको छ । सानासाना छोरा छोरी खेलेको सुन्तली, गाईबस्तु सबैको यादले गर्लम्म अगालो हाल्न पुग्छ । तर बिबस श्याम आफु आफैलाई सम्हाल्न बिबस हुन्छ । केही बेर पछी एउटा मरोभुमिको बिचमा रहेको गोठ जस्तो ठाउमा लगेर छोड्छ अरबिले । त्यहा यकजना पहिलाबाट नै काम गर्दै गरेको नेपाली तिलक भन्ने हुन्छ । अरबिले तिलकलाई बोलाउछ अनी भन्छ, यो नया“ आएको आजबाट तिमीस“ग काम गर्छ । तिलकले हस् भन्छ । अनी श्यामलाई सोध्छ नेपाली हो ? श्याम नेपालीमा बोली सुन्दा हल्का खुशी हुन्छ । अनी भन्छ हजुर । ऐ ल आउनुस् बस्नुस् । यतिकैमा अरबी श्यामलाई छोडि त्यहाबाट जान्छ ।
श्याम–तिलक आपसमा परिचय गर्छन । तिलक बिगत २ बषादेखि एक्लै थियो । नेपाली आवाज सम्म सुन्नपनि पाएको थिएन । जब श्याम आयो खुशीले गहभरी आशु लियर कथा श्यामलाई कहन लाग्यो । तिलक पनि श्यामको जस्तै सपना देखेर अरब आएको थियो । तर बिडम्बना यहा“ उशले सोचे भन्दा भिन्न रहेछ । उसको काम भेडा चराउने अनी तिनैको रेखादेख गर्नु थियो । सुख थिएन । गैरी खेत बन्धक राखेर शाहुबाट लिएको पैसा तिर्न सकेको थिएन । किन कि मालिकले तलब दिदैनथ्यो । तलबको कुरा ग¥यो कि पिट्न थाल्थ्यो । मान्छे एक्पटक मर्छ तर तिलक पलपल मरेर बाचेको थियो । जब श्याम तिलकको कुरा सुन्दछ, अनी त्यही नितान्त रेगिस्तानको बिचमा रहेको सानो तिर्पाल लगाएको ठाउनै आफ्नो अरब भएको थाहा पाउछ । उशका सपनाहरु यक्कासी सिसा फुटे झै चक्नाचुर हुन पुग्छन । उशको आत्मविश्वाशको बोट जरै देखी ढल्न पुग्छ । उसले ति लालाबाला छोराछोरीलाई सम्झन्छ । सुन्तलीलाई सम्झन्छ गाउघर सबै सम्झन्छ । उसका गहबाट बषातको झरी झै आशु बगिरहन्छन । श्याम पगाल झै बन्न पुग्छ तर तिलक श्यामलाई सम्झाउन कोशीश गर्छ । बारबार शम्झाउछ । दिन वित्दै जान्छ श्यामको स्वास्थ्य स्थित नाजुक बन्दै जान्छ । यकदिन मालिक आउछ तिलकले श्यामको स्वास्थ्य स्थिती ठीक न भएको उसलाई उपचारको जरुरी भएको बताउछ तर वास्ता गर्दैन । तिलक श्यामको स्थिती देख्दा झन आतिन्छ तर तिलकको सामु कुनै उपाय हु“दैन ।
तिलक मन थाम्न सक्दैन श्याम बेहोस् अवस्थामा छ । तिलक भगवानको नाम जपी रहेको छ उ स“ग अर्को उपाय भन्ने छैन त्यो नितान्त मरोभुमिको एकान्त ठाउ“मा । भगवानले तिलकको आवाज सुन्नु भएछ कि कुन्नी तिलकले परबाट एउटा गाडी आएको देख्छ । हतारहतार त्यता तिर भाग्छ, अनी ईशारा गर्छ त्यो गाडी तिलक भएको ठाउ“मा आउछ । गाडीमा एउटा जोडी मरोभुमिको सयर गर्न आएको हुन्छ । तिलाकले आफुहरुको बारेमा अनी श्यामको अवस्थाको बारेमा बताउछ किन कि तिलक लाई हल्का अरबी बोल्न आउथ्यो । त्यो जोडी लाईपनि मन पलाएछ । दुबैलाई गाडीमा राख्छन र होस्पिटलमा लगेर छोडिदिन्छन । श्याम केही ठीक हुन्छ । तिलक डराइ रहेको छ, कतै फेरी त्यही साहु आउने हो कि भन्दै । यतिकैमा एक नेपाली श्याम भएको होस्पिटलको कोठामा झाडु मार्दै आउछ तिलकले परिचय गर्छ । अनी उसलाइ गर्छ । ऊसले एक जना अर्को नेपाली दाई लिएर आउछ । ति दाईले यहा सानो तिनो ठेक्का पट्टा को काम गर्दा रहेछन । अनी दुबै जना लाई लिएर गए । अहिले श्याम अनी तिलकले केही राहातको साश फेरी रहेका छन । तिनै दाई सग काम गर्दै छन र उनी लाई भगवान नै मान्दछन् । र टिकटको पैसा भए पछी घर पठाइ दिन अनुरोध गरेका छन । घर परिवारको याद अरबमा भोगेको पिडा अनी काजीसग बन्दक राकेको खेतपनि जाने भयो भन्ने पिडाले एकातिर मन भक्कानियको छ भने अर्कोतिर कतै फेरी त्यही पहिलाको नर्कमा जान पर्ने त हैन भनी पिडाको सागरमा तैरियर अरबमा दिन काट्न बिबस छन् ।
                                                                         ढिकुर पोखरी–५ कास्की, हाल कतार

मायालाई के दिऊँ म…

एकोहोरो भएको छु मायाजालमा परी तिमीले माया मार्छौ कि झैं लाउँछ घरीघरी… लोकदोहोरी, तीज र आधुनिक गीत गाएर चर्चा कमाइरहेकी सुनीता दुलालले यति बेला रोइलामा मन लगाएकी छन् । त्यही फ्लेभर समेटिएको एल्बम ‘मायालाई के दिउ“ म’ उनले हालै बजारमा ल्याएकी छन् । उनको यो चौधौं एल्बममा उक्त एल्बममा रोइला, पूर्वेली भाका, दोहोरीसहित ६ गीत समावेश छन् । गाउनमा सुनीतालाई खुमन अधिकारी, राजु परियार, शिरीष देवकोटाले साथ दिएका छन् । रोइलामा शिरीष देवकोटाको शब्द र संगीत हो । ‘धरतीलाई पेवा घाम र पानी…’ पूर्वेली भाकाको लोक-आधुनिक गीत हो । कुमार विवाहितले लेखेको यो गीतमा चाहिँ महेश खड्काको संगीत सुन्न सकिन्छ । रोइला र पूर्वेली भाका एउटै एल्बममा समेट्नुको कारण पश्चिम र पूर्व दुवै क्षेत्रका श्रोतालाई दुवै स्वाद एउटै प्याकेजमा दिन खोजेको उनले बताइन् । ‘रोइला र पूर्वेली भाका अत्यन्त रमाइलो गराउने खालका हुन्छन्,’ उनले भनिन्, ‘ती भाका धेरैले मन पराउने भएकाले तिनैको एल्बम निकाल्न मन लाग्यो ।’ पश्चिमतिर भजनकीर्तन, मेला, पर्व वा अन्य कन्सर्टमा रोइला र पूर्वतिर पूर्वेली भाकाकै माग हुने भएकाले उनलाई गायनका यी शैली ‘सदाबहार लाग्छन्’ । आउँदो तीजका लागि अर्को एल्बमको तयारीमा रहेकी गायिका चाँडै देउडा एल्बम निकाल्ने योजनामा रहिछन् ।

बीच सडकमा भेटेको बच्चा देउता जस्तो


८ जेठ, काठमाडौं । 

गुडिरहेको बसबाट सडकमा खसेका बच्चालाई उद्दार गर्ने ट्रक चालक धादिङ मलेखुका रविन सिलवाल दंग हुनुहुन्छ । बच्चाको उद्दार गरेकाले उहाँलाई धन्यवाद दिनेहरु त धेरै छन् नै । बच्चाले बाबुआमा भेटेकोमा रविन पनि खुशी हुनुहुन्छ । म भैरहवाबाट काठमाडौंतिर आउँदै थिएँ । फिस्लिङ नजिकै आइपुग्दा बीच सडकमा बच्चा रोइरहेको देखें । उसले गञ्जी र कट्टु मात्र लगाएको थियो । बीच सडकमा बच्चा रोइरहेको देखेर म आत्तिएँ । मैले अलि वरै ट्रक रोकें । अरु गाडी पनि रोकिए । मध्यरातमा बीच सडकमा बच्चा रोइरहेको देखेर सबै छक्क परे । सबै नजिक गएर हेरे । तर बच्चालाई उठाउने हिम्मत कसैले गरेनन् । सबैजना डराए । त्यो बच्चा देखेर मलाई मेरो छोरोको सम्झना आयो । मेरो छोरो पनि १८ महिनाको मात्रै छ ।
कसैले उसलाई वास्ता नगरेपछि मैले सडकमा रोइरहेको बच्चालाई उचालें र काखमा राखें । यसलाई म लैजान्छु, प्रहरीलाई जानकारी दिन्छु भन्दै ट्रकमा राखें । एकछिन काखमा राखेपछि बच्चा निदायो । त्यहाँबाट भण्डै २५ किलोमिटर अगाडिको जोगिमारा चौकी पुगेर गाडी रोकें । बच्चाको बारेमा जानकारी दिएँ । यसलाई आफैं पाल्छु, मेरो छोरोजस्तै हो भनेर प्रहरीलाई अनुरोध गरें । प्रहरीले आज एकदिन हेरौं, उसका कोही आफन्त भेटिएन भने विचार गरौंला भने । मैले आफ्नो नाम, नम्बर र बिलबुक छोडेर हिँडें । बिहान थाहा पाएँ, उसका बाबुआमा फेला परेछन् । बच्चाको भिनाजु पर्नेलाई त मैले पनि भेटें । मलाई भेटेर उहाँ खुशी हुनुभयो । मलाई धन्यवाद दिनुभयो । काठमाडौं आउँदा भेट्नुपर्छ भन्नुभएको छ ।

बाबुआमा नभेटेको भए म त्यो बच्चालाई पाल्थें । तर बाबुआमा नै भेटिएपछि झन् बढी खुशी लागेको छ । गुडिरहेको बसबाट खस्दा समेत बच्चालाई केही भएन । बच्चा त देउता हो नि । देउता जस्तो भएकाले उसलाई केही भएन ।

बोल्ने शब्द नै छैन
सँगै सिटमा रहेको छोरो बसबाट खसेको कुरा ६ घण्टापछि मात्र पत्तो पाएका विकास मित्तलका दम्पत्ती अहिले रुञ्चेहाँसोमा छन् । ७ महिने छोरो हराएको क्षण सम्झँदा पीडाले खप्न हुन्न । छोरो सकुशल भेटिएकोमा खुशीले आकाश छोउँ कि जस्तो भैरहेको छ । ‘छोरोलाई सकुशल भेट्टयाएको क्षणलाई म वर्णन नै गर्न सक्दिन’ बुटवलस्थित घर पुगेका विकासले बुधबार दिउँसो त भन्नुभयो-’सडकमा बेवारिसे अवस्थामा भेटिएको छोरोलाई उद्दार गर्ने ट्रक चालक र प्रहरी धन्यवादका पात्र हुन् ।’ अहिले छोरो घरमै सकुशल रहेको र आफन्त तथा परिवारजनले बधाई र शुभकामना दिइरहेको उहाँले जानकारी दिनुभयो । गुडिरहेको बसबाट सडकमा खस्दा समेत बच्चालाई केही नभएको सुन्दा सबै अचम्ममा परेका छन् । ‘यो सबै भगवानको कृपा हो’ विकासले भन्नुभयो ।

गर्भवतीलाई अडियो र भिडियोमार्फत शिक्षा


बाबियाचौर (म्याग्दी), २३ चैत । 
म्याग्दीका गर्भवतीलाई अडियो र भिडियोमार्फत मातृशिशु शिक्षा दिन थालिएको छ । मातृशिशु मृत्युदर कम गर्न स्वास्थ्यकर्मी, महिला स्वास्थ्य स्वयम्सेविका र इन्टरनेटमार्फत सन्देशमूलक अडियो÷भिडियो सम्बन्धित व्यक्तिको मोबाइलमा राखेर स्वास्थ्य परामर्श दिन थालिएको हो । गर्भ अवस्थामा आमा र पेटभित्र रहेको शिशुको विकास, सुरक्षा, पोषणलगायतका विषयमा सहज रुपमा आवश्यक जानकारी उपलब्ध गराउन ई–मातृशिशु शिक्षा कार्यक्रम सञ्चालन गरिएको छ । आमाको माया डटकमको सहयोगमा म्याग्दीको शिख, घार, हिस्तान र राम्चे गाविसमा गत मङ्सिरमा सुरु गरिएको कार्यक्रम प्रभावकारी बनेपछि जिल्लाभर विस्तार गरिएको जिल्ला स्वास्थ्य कार्यालयका प्रमुख चिकित्सक झलक शर्मा गौतमले जानकारी दिनुभयो । पेटभित्र बच्चा कसरी बढ्छ, कति महिनाको गर्भवतीले के खानुपर्छ, के काम गर्नुपर्छ, के गर्नुहुँदैन, गर्भावस्थामा परिवारको भूमिका के हुने, गर्भ परीक्षण गर्ने समयलगायतको चेतनामूलक सन्देश गर्भवतीको मोबाइलमा राख्ने गरिएको जिल्ला अस्पताल बेनीकी अनमी सुमित्रा थजालीले बताउनुभयो ।
यसैगरी आमाको माया डटकम नामको वेभसाइटमा गर्भवतीको मोबाइल नम्बर दर्ता गरेमा इन्टरनेटमार्फत गर्भ रहेको समय अवधिअनुसार आवश्यक पर्ने अडियो र भिडियो पठाउने व्यवस्था पनि रहेको छ । भौगोलिक विकटता र लाजका कारण नियमित स्वास्थ्य संस्थामा पुगेर गर्भ परीक्षण गराउन नसक्ने समस्या देखिएपछि प्रविधिको प्रयोग गरेर स्वास्थ्य परामर्श दिने व्यवस्था मिलाइएको हो । स्वास्थ्य संस्थामा स्वास्थ्य परीक्षण गराउन आउने गर्भवतीलाई दिने परामर्शका साथै सन्देश सामग्रीले मातृ शिशु स्याहारप्रति थप सचेत र संवेदनशील बनाउन सहयोग गर्ने स्वास्थ्यकर्मीको भनाइ छ । आमाको माया डट कमका सञ्चालक राजेन्द्र पौडेलका अनुसार सुरक्षित मातृ शिशु स्याहारसम्बन्धी पाँचवटा भिडियो र १७ वटा अडियो सन्देश तयार पारिएको छ । मोबाइलमा राखिएको सन्देश धेरैपटकसमेत हेर्न र पढ्न सक्नेछन् । म्याग्दीका एक हजारभन्दा बढी गर्भवतीका मोबाइलमा सन्देशहरु पठाइसकिएको छ । म्याग्दीका साथै कास्कीको लुम्ले र रसुवा जिल्लाको डाँडागाउँ गाविसमा पनि यस्तो कार्यक्रम सञ्चालन गरिएको छ । नेपाल वायरलेस कम्पनीमा कार्यरत पौडेलले सन् २००९ मा इन्टरनेट सोसाइटीअन्तर्गतको एनजिएल कार्यक्रममार्फत चार हजार पाउन्डको लौरेट अवार्ड प्राप्त गर्नुभएको थियो । गर्भ अवस्थामा स्याहार सुसारमा ध्यान नदिँदा आफ्नो नवजात शिशुको मृत्यु भएका कारण अरुले यस्तो दुखद् घटना बेहोर्नु नपरोस् भनेर पुरस्कारवापत प्राप्त गरेको रकमले वेभसाइट सञ्चालन गरेर गर्भवतीहरुलाई सन्देश दिने काम गरेको पौडेलले बताउनुभयो । 
रासस

मानवअधिकार र महिला आन्दोलनको भुमिका

श्रृजना आचार्य
मध्यपश्चिम क्षेत्रिय अध्यक्ष संचारीका समुह 

पृष्ठभुमि
विश्व इतिहासमा महिला आन्दोलनले मानवअधिकारको वहसमा छुट्टै ऐतिहासीक पृष्ठभुमि बोकेर अगाडी बढेको छ । आज नारी समानता र हितका निम्ती जतिपनि कार्यक्रमहरु संचालन भइरहेका छन् ती सम्पुर्ण कार्यक्रमहरु संचालन हुनुमा ऐतिहासीक पृष्ठभुमि लुकेको पाइन्छ । खासगरी विश्व परिवेशमा हेर्दा महिला आन्दोलनको सुरुवात सन १८५० पछि भएको पाइन्छ । विभिन्न औपनिवेशमा रहेका मुलुकहरु स्वतन्त्र हुंदै जाने क्रममा विश्व औद्योगिक युगमा परिवर्तन हुंदैजांदा उद्योगमा काम गर्ने महिलाहरुले आफुहरु माथि भइरहेको लैगिक विभेदका विरुद्ध आवाज उठाएका थिए । त्यहांवाट नै महिला आन्दोलनको सुरुवात भएको इतिहासमा पठ्न पाइन्छ । तर पनि सन १९०८ मार्च ८ मा अमेरीकाको कपडा मिलका काम गर्ने महिलाहरुले पुरुष कामदारको दांजोमा महिलालाई पारीश्रमिक लगायतका विषयमा विभेद गरीएको भन्दै औपचारीक रुपमा महिला आन्दोलनको सुरुवात गरे । सो आन्दोलन पछि मानवअधिकारका पक्षमा महिला आन्दोलन एउटा शसक्त अभियानका साथ अघि बढ्यो । महिला आन्दोलन सुरुवात भएको यो पृष्ठभुमिलाई राखेर हेर्दा अहिले सम्म भएका मानवअधिकारको वहसमा महिला आन्दोलनले खेलेको भुमिकालाई यसरी देखाउन सकिन्छ । 

१ विश्व ब्यापी सन्दर्भमा महिला आन्दोलन
२ नेपालको सन्दर्भमा महिला आन्दोलन 

विश्व ब्यापी सन्दर्भमा महिला आन्दोलन
वास्तवमा महिला अधिकार भन्नु नै मावनअधिकार हो । महिला र पुरुष प्राकृतिक रुपमा फरक–फरक शारीरिक संरचना लिएर जन्मिएको भएपनि अन्य कुनै पक्षमा महिला र पुरुष बिचमा कुनै असमानता छैन । तर सामाजिकीकरणको प्रकृयामा महिला माथि गरिने लैगिक विभेदका कारण महिलालाई कमजोर बनाएको छ । त्यसैले समग्र मानवअधिकारको क्षेत्रमा महिला अधिकारका विषयलाई अझ बढी प्राथमिकता दिइनुपर्ने आवश्यकता ठानिएको हो । यि विभिन्न उदेश्य राखेर विश्वब्यापी सन्दर्भमा महिला आन्दोलनहरु भएका छन् । 

१ यौनजन्य स्वतन्त्रताको अभिवृद्धी
२ मावन छनौटमा वृद्धि
३ यौनजन्य हिंसाको अन्त्य
४ सामाजिक दृष्टिकोणमा परिवर्तन प्रतिको मान्यता 
५ समाजमा रहेका सबै तहका लैगिंक स्तरीकरणलाई हटाउने 


विभिन्न अहिलावादीहरुले अघि बढाएका यि विषयलाई प्राप्त गर्न आन्दोलनकै स्वरुप निर्धारण गरियो । जसको परिणाम स्वरुप संयुक्त राष्ट्रसंघले सन १९७५ लाई संयुक्र राष्ट्रसंघीय महिला वर्ष र सन १९७५ देखि सन १९८५ सम्मको समयलाई महिला दशकको रुपमा मनाउने घोषणा गर्यो । त्यो अवधिमा संयुक्त राष्ट्रसंघमा आवद्ध भएका मुलु्कहरुले महिला अधिकारका पक्षमा विभिन्न कार्यक्रमहरु गरे, प्रतिवद्धता जनाए र कानुनमा पनि परिमार्जन गरे । यसै क्रममा विश्वभरका महिलाको अवस्था बुझ्न र महिला मुक्तिका साझा कार्यक्रम घोषणा गर्न विभिन्न अन्तराष्ट्रिय सम्मेलनहरु भए । 

१) सन १९७५ मा मेक्सिकोमा पहिलो विश्व महिला सम्मेलन 
२) सन १९८० मा कोपनहेगनमा दोस्रो विश्व महिला सम्मेलन 
३) सन १९८५ मा नैरोवीमा तेस्रो विश्व महिला सम्मेलन
४) सन १९९५ वेइजिङ्गमा चौथो विश्व महिला सम्मेलन 

यि चारवटा विश्व महिला सम्मेलन पछि विभिन्न देशमा सम्मेलनले अपेक्षा गरेका कार्यक्रम लागु गर्यो । यस अर्थमा सन १९९० को दशक महिला विकासका लागि महत्वपुर्ण समय बन्यो । वर्तमान अवस्थामा लैगिंक विकासका कार्यक्रम विभिन्न देशहरुले राष्ट्रिय प्राथमिकतामा राखेको अवस्था छ । यी सबै अवस्थाहरुलाई महिला आन्दोलनको परिणामका रुपमा लिन सकिन्छ । 

नेपालको सन्दर्भमा महिला आन्दोलन
नेपाली समाजमा विभिन्न जातजाति, धर्म, संस्कृति आदीमा महिलाहरुको कमजोर अवस्था प्राचिनकाल देखि अहिलेसम्मको समयमा पनि यथावत नै छ । नेपाली समाज पितृप्रधान समाज भएकाले शिक्षाको क्षेत्र, निति निर्माणको प्रकृयामा, रोजगारीको क्षेत्रमा तथा राजनीतिको क्षेत्रमा महिलाहरुको संलग्नता एकदम कम भएको पाइन्छ । तर पनि महिलाहरुले महिला विकास, मुक्ति र समानाताका लागि विभिन्न आन्दोलनहरुवाट महिलाहरुको क्षेत्रमा केही उन्नती र प्रगती गरेको देखिन्छ । 


१ पञ्चायती ब्यवस्था भन्दा अघिको महिला आन्दोलन 
महिला आन्दोलको दृष्टिकोणले यो समयमा महिलाहरु त्यति संगठित भएको पाइदैन । राजनीतिक रुपमा राणाकालिन समय अत्यन्त कठोर, क्रुर, दमनकारी र जहानिया पद्धतिमा चलेको पाइन्छ । सो समयमा महिलाका पक्षमा भएका केही उल्लेख्य काम 
१ सति प्रथाको अन्त्य
२ बालविवाहमा प्रतिवन्ध
३ दास प्रथाको अन्त्य

विक्रमसंवत २००४ सालमा नेपालमा महिला आन्दोलनलाई अघि बढाउन मंगलादेवि सिंहको नेतृत्वमा अखिल नेपाल महिला संघ गठन भएको थियो । क्रमस २००७ मा पुण्यप्रभादेवि, २००९ मा कामक्षदेविले सो संघको नेतृत्व गरे । विसं २०११ मा पुनर्गठित सल्लाहकार सभामा ४ जना महिला प्रतिनिधि राखिएको थियो । विसं २०१५ सालको प्रतिनिधि सभाको निर्वाचनमा द्धारीका देवि ठकुरानी विजयी भएर नेपालको पहिलो मन्त्री बन्न सफल 

२ पंचायती ब्यवस्थाको समय 
विसं २०१७ सालमा तत्कालिन राजा महेन्द्रवाट प्रजातान्त्रिक सरकारलाई विघटन गरी दलविहिन पञ्चायती ब्यवस्थाको सुरुवात गरे । यस समयमा नेपाली महिला आन्दोलन अमुक र निश्कृय बन्यो । तर पंचायती ब्यवस्था विरुद्ध महिलाहरुले आन्दोलन छेडे । त्यसवेला विश्व स्तरमा भएका अन्तराष्ट्रिय सम्मेलनहरुमा नेपाली महिला सहभागी भए । विश्व महिला सम्मेलनले महिला अधिकारका पक्षमा गरेका निर्णय लागु गराउन नेपाल पनि बाध्य भयो । सो क्रममा महिला आन्दोलनले गर्दा बिसं २०१९ सालमा नेपाल महिला संगठनको निर्माण भई महिला अधिकारका पक्षमा अभियान सुरु गरेको छ । विसं २०३९ सालमा स्थानिय विकास मन्त्राल अन्तरर्गत महिला विकास शाखाको गठन गरियो । सो क्रममा मुलुकै ऐनमा सुधार, पैत्रिक सम्पत्तीमा अधिकार लगायत महिलाको क्षमता विकासका लागि विभिन्न तालिम केन्द्रको स्थापना भएको पाइन्छ । 

वहुदलिय ब्यवस्था पुनस्थापना पछिको महिला आन्दोलन 
महिलाहरुको संलग्नतामा भएको वृहत जनआन्दोलनले पंचायती ब्यवस्थाको अन्त्य भयो । २०४६ सालको आन्दोलनमा पुरुषको तुलनामा महिलाको पनि उत्तीकै भुमिका रह्यो । त्यस पछि विसं २०४७ सालमा बनेको नेपाल अधिराज्यको संविधानले लिंगका आधारमा महिला र पुरुषलाई कुनै भेदभाव नगर्ने भन्ने कानुनी मान्यताको विकास गरायो । यस समयमा प्रतिवन्धित रुपमा रहेका महिला संगठनहरु खुला भए । त्यस्तै गैरसरकारी संस्थाहरुले महिला चेतना, विकास र परिवर्तनका लागि विभिन्न कार्यक्रमहरु गरे । महिला विरुद्ध हुने सबै प्रकारका भेदभावका विरुद्ध तयार पारीएको महासन्धीलाई नेपालले सन १९९० मा हस्ताक्षर गर्यो । विभिन्न विश्व महिला सम्मेलनमा नेपाली महिला पनि सहभागी भए । सरकारले सन १९९५ मा महिला तथा समाज कल्याण मन्त्रालयको स्थापना गर्यो । स्थानिय राजनीतिमा २० प्रतिशत महिलाहरुको आरक्षणले स्थानिय निर्वाचनमा महिलाहरु विजय हुने मौका पाए । महिलावादी कानुनमा सकारात्मक परिवर्तन, महिलालाई हेर्ने दृष्टिकोणमा परिवर्तन, महिला भेदभाव, दमन हिंसामा क्रमिक सुधारको अवस्था, घरेलुहिंसा, देहब्यापार लगायतका महिला हिंसा अन्त्य गर्न कानुन निर्माण आदि महिला आन्दोलनका कारण आएका सुधारहरु हुन् । संचार क्षेत्रले पनि अहिले महिलाका मुद्यालाई विशेष प्राथमिकताका साथ उठाइरहेको अवस्था छ । 
आमाको नामवाट नागरीकता प्राप्त गर्ने कानुनी प्रावधान ल्याउनु, राज्यका संयन्त्रहरुमा ३३ प्रतिशत महिला प्रतिनिधित्वको सुनिश्चितता गरिनु पर्ने कानुनी प्रावधान ल्याउनु लगायतका परिवर्तन महिला आन्दोलनले ल्याएको परीणाम हो । पत्नीको इच्छा विपरीत पतिद्धारा गरिएको यौन सम्बन्धलाई बलत्कार ठहर गरेर सर्वाेच्च अदालतले महिलाको यौनिक अधिकारको संरक्षण गरेको छ । अहिले अन्तरीम संविधान २०६३ ले पनि महिलाहरुको अधिकारको संरक्षण गरेको छ । लैगिक समानता कायम गर्न बनेको ऐन २०६३ , घरेलु हिंसा तथा कसुर सजाय ऐन २०६६ , मुलुकी ऐनको १२ औ संसोधन मार्फत महिलाको कानुनमा सुधार गरीएको छ । 

सन १८५० देखि सुरु भएको महिला आन्दोलनले मानवअधिकारका क्षेत्रमा थुप्रै परिवर्तनहरु गरेको छ । विश्वको आधा आकास ओगटेको महिलाको अधिकार स्थापित गराउन महिला मात्रैको आन्दोलन र प्रयासले यो उपलब्धि हासील भएको होइन । पुरुष सरह महिलाको अधिकार स्थापित भए मात्र समग्र मानवअधिकारको अवस्था मजबुत हुन सक्छ भन्ने मान्यता अनुरा वेइजिङ्गमा सम्पन्न चौथो विश्व महिला सम्मेलनले महिला अधिकार भनेको नै मानव अधिकार हो भन्ने सोचको विकास गराउन महत्वपुर्ण ठानेर सोही अनुसारको कार्यक्रम तय गरेको छ । 

निश्कर्ष 
नीतिगत र संरचनागत रुपमा महिला अधिकारका लागि थुप्रै परिवर्तन भए पनि ति संरचना र नीतिहरु ब्यवहारतः लागु हुने कुरामा भने अझै पनि थुप्रै चुनौती छन् । कानुनले दिएका थुप्रै अधिकारहरु महिलाले प्रयोग गर्न पाएका छैनन् । वास्तवमा महिला अधिकार मानवअधिकारका रुपमा स्थापित हुन सकेको छैन । जसका निम्न कारणहरु छन् । 

१ नीति र कानुन कार्यान्वयनका क्रममा आइपर्ने झण्झट
२ अपुरो कानुन
३ कानुन र नीतिका विषयमा अनभिज्ञता
४ महिला अधिकारलाई मावन अधिकारका रुपमा नलिइनु
५ पित्रिसतात्मक संरचना, धार्मिक प्रभाव 

संलग्न मिडिया 
कान्तिपुर टेलिभिजन
रेडियो भेरी आवाज